– Doktorze, to już ostatni dzisiaj, więcej nie zdążymy – mówi zakonnica i powoli zaczyna pakować swoje rzeczy. – Rozumiem, niech go siostra poprosi – odpowiada lekarz i patrzy w stronę drzwi. Czeka. Do gabinetu niepewnie wchodzi młody chłopak – zawstydzony, zgaszony – może dlatego, że nie jest tu długo. Widać to po jego budowie ciała, niedowaga nie dokucza mu jeszcze tak bardzo. – Może kilka miesięcy – Michał odpowiada na moje niezadane pytanie o to, ile czasu jego pacjent tu przebywa. Pacjent siada przy biurku, chaotycznie wędrującymi po brzegach krzeseł dłońmi zdradza swój strach. – Zdejmij koszulkę – prosi siostra. – A teraz oddychaj. Wdech, wydech, oddychaj – powtarza. – Proszę oddychać głęboko – sugeruje już nieco mocniej. Nadal nic. Siostra wstaje i pokazuje, jak powinien to zrobić. Po kilku instrukcjach chłopak zaczyna powtarzać lekarskie oddechy. Zupełnie tak, jak gdyby robił to po raz pierwszy w życiu. Ma dopiero czternaście lat, być może nigdy wcześniej nikt go nie osłuchiwał, może to pierwszy raz, kiedy w ogóle widzi stetoskop. Może to jego pierwsze spotkanie z lekarzem. – Chwileczkę, siostro, jeszcze jedno badanie – Michał odwraca się za siebie, otwiera rękaw ciśnieniomierza. – Alefa [malg. „proszę” – przyp. E.K.] – mówi do pacjenta i czeka, aż ten umieści w nim ramię. Chłopak patrzy na niego niepewnie, chwilę się waha, ale w końcu decyduje – wkłada w rękaw obie ręce, zatrzymując je w nim na wysokości nadgarstków. Czeka, aż Michał zaciśnie kajdanki.

​

W którym momencie po raz pierwszy wpadłeś w gniew? – zadaję Michałowi pytanie i obserwuję reakcję.

– Gdy zdałem sobie sprawę z powtarzalności objawów, z których wszystkie wynikały z niedożywienia. Odwrócenie przyczyny było banalnie proste, ale niemożliwe. Z każdym kolejnym pacjentem to poczucie narastało.

– Co musiałoby się zmienić, żeby malgaskie więzienie nie zabijało?

– Najprostsze kwestie – odpowiada natychmiast. – Na przykład sanitaria. Woda niby jest, ale co z tego, skoro wszyscy sikają do rowów otaczających dziedziniec. A teraz zobacz – historia z dzisiaj – więzień ze świeżo rozpoznaną gruźlicą za chwilę pójdzie spać do sześćdziesięcio- czy osiemdziesięcioosobowego hangaru przykrytego blachą. W środku jest okropnie duszno, śmierdzi. Wykaszle się przez całą noc, prątki będą fruwać i zarażać. Każdy z nich ma obniżoną odporność. Naprawdę muszę ci tłumaczyć, czym to się skończy?

– A ten maniok? – dopytuję. – Przecież tu trzy czwarte społeczeństwa żyje za mniej niż dwa dolary dziennie, może rzeczywiście nie ma pieniędzy dla więźniów?

– Wiesz, część osób będzie mówiła, że skoro złamali prawo, to teraz więźniowie powinni cierpieć. Ale prawdopodobnie połowa osób siedzi tam bez winy. Zresztą czy wina tu cokolwiek zmienia? Jeden dobrze zbilansowany posiłek by wystarczył i jest w tamtych warunkach możliwy do zrobienia – jest palenisko, na którym mogą coś ugotować, zorganizowanie garnka też nie jest trudne. Tylko że do tego garnka trzeba mieć co włożyć. Teraz raz dziennie, o godzinie 16:00, dostają półsurowy maniok.

​

Obecnie w więzieniach na Madagaskarze (rok 2020) przebywa 27 600 osób, w tym 1469 kobiet (485 skazanych i 984 zatrzymane) oraz 855 nieletnich, w tym 801 chłopców (246 skazanych i 555 zatrzymanych) i 54 dziewczęta (17 skazanych i 37 zatrzymanych). Są wśród nich złodzieje kur i plonów, czyli batatów i manioku. Jest też wielu złodziei kości.

Kult przodków jest jednym z filarów tożsamości mieszkańców. Na Madagaskar mówią oni Tanindrazana, czyli „wyspa, na której mieszkają przodkowie”. Jednym z przejawów poczucia silnej więzi z nimi jest tradycja zwana famadihana – odbywająca się raz na kilka (przeważnie siedem) lat ekshumacja zwłok. Uczestnicy ceremonii tańczą, unosząc owinięte w nowy całun szczątki zmarłego, towarzyszy temu muzyka na żywo i poczęstunek. Zwyczaj opiera się na przekonaniu, że duch zmarłego może ostatecznie dołączyć do swoich przodków dopiero po całkowitym rozkładzie ciała. Zanim to jednak nastąpi, musi ono przechodzić kolejne ceremonie

i pogrzeby.

Od kilku lat na Madagaskarze notuje się rosnącą liczbę dewastacji grobowców oraz kradzieży kości – najczęściej udowych – głównie na południu wyspy i przy wybrzeżu. Ze względu na szczególny kult przodków i szacunek dla szczątków zmarłych Malgasze traktują ten proceder jako profanację zarówno dziedzictwa kulturowego, jak i – przede wszystkim – ciał ich bliskich. Oskarżenie o rozkradanie grobów spotyka się z natychmiastową reakcją ze strony policji i prokuratury.

Do tej pory nie ustalono, dlaczego kradzione są kości. Przyczyn nie są w stanie wskazać ani pracownicy więzienia, ani lokalne władze w Tôlanaro. Sami skazani tłumaczą się chęcią zarobku, jednak zapytani o szczegóły, nie potrafią podać konkretnych kwot ani wymienić zleceniodawców. Wśród teorii dotyczących przyczyn wymienia się inspirowaną z zagranicy próbę rozbicia więzi społecznych, co miałoby pozwolić na łatwiejsze manipulowanie poszczególnymi grupami etnicznymi i rozgrywanie ich przeciwko sobie nawzajem. Inni wierzą, że z kradzionych kości powstają syntetyczne diamenty lub półprodukty wykorzystywane w medycynie ludowej, zwłaszcza chińskiej – Malgasze łączą tę teorię z rosnącymi wpływami Chin w Afryce.

Jedno wiadomo na pewno – kradzieży kości podejmują się ludzie z ubogich terenów wiejskich.

​

- Tak, przyjedź do mnie w środę po sjeście. Powiem ci, co wiem – odpowiada i odkłada słuchawkę. Do obowiązków siostry Josette należy pomoc więźniom. To ona z ramienia Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia kupuje dodatkowe jedzenie tym, którzy są skrajnie niedożywieni, organizuje naukę czytania i pisania dla osadzonych nastolatków, angażuje kleryków w prowadzenie katechez. Doskonale zna warunki panujące na miejscu. Spotykamy się w maleńkiej sali jednego z domów zgromadzenia. Otwiera mi drzwi, uśmiechem zaprasza do pokoiku pełniącego jednocześnie funkcję gabinetu, magazynu i maleńkiej sali wystawowej z hasłem „Im pomagamy”. Oglądam przyczepione na tablicy zdjęcia osób, które dzięki wsparciu zgromadzenia stanęły na nogi: matki z dziećmi, więźniowie, chorzy. Przypominają fotografie z albumu rodzinnego – te najserdeczniejsze, na których wszyscy się śmieją.

– Musisz wiedzieć, że bardzo powszechne jest tutaj wzajemne oskarżanie się o popełnienie jakiegoś przestępstwa. Oskarża się kogoś, bo się go nie lubi albo chce się na kimś zemścić – zaczyna opowieść siostra Josette.

– A na proces czeka się w więzieniu, tak? – szukam potwierdzenia słów, które już parę razy słyszałam.

– Tak. Teoretycznie powinno to trwać kilka miesięcy, ale zdarzają się sytuacje, że te miesiące zamieniają się w lata – wyjaśnia.

– To, jak długo się czeka, zależy od pieniędzy? – chcę zweryfikować zasłyszaną wersję, ale od razu się zastanawiam, jak złagodzić to pytanie, przecież to poważne oskarżenie. Odpowiada jednak bez zająknięcia:

– Sędzia decyduje. Jeśli zapłacisz, możesz czekać poza więzieniem.

– Ale to przecież kaucja, mówimy o kaucji, tak? – dopytuję.

– Nie, to nie jest legalne. To korupcja. Od pieniędzy zależy, czy – a jeśli tak, to jak długo – będziesz siedzieć w więzieniu.

– Ale przecież tam nie da się żyć. Co się dzieje, jeśli ktoś nie ma rodziny z Tôlanaro, która mogłaby mu przynosić jedzenie? – pytam

i liczę na to, że jednak jest jakieś inne wyjście.

– To dostaje trzy kawałki manioku na jeden dzień. Trzy kawałki! – powtarza oburzona. A ja już wiem z wcześniejszej wizyty w więzieniu, że kawałki mają średnio po osiem centymetrów długości i dostarczają po 160 kilokalorii. Pokrywają zatem ledwie jedną piątą dziennego zapotrzebowania dorosłego mężczyzny na energię.

Pytam, kto decyduje o porcjach żywieniowych.

– Minister sprawiedliwości. Ale on nie ma nad tym kontroli. Nie wie, że więzienia są przepełnione. Byłaś w środku. Ponad 370 więźniów. Sądzisz, że 250 metrów kwadratowych to wystarczająca powierzchnia?