Jeśli chcę dziecko ukarać, to moje postępowanie powinno mieć dla niego wartość kary. I podobnie z nagradzaniem: jeśli chcę

w nagrodę wziąć dziecko ze sobą do cioci Frani na imieniny, to muszę być pewna, że ono o tym marzy (lub chociaż lubi tam ze mną chodzić).

Proces wychowania może bazować na kilku mechanizmach. O naśladownictwie, modelowaniu i identyfikacji już rozmawiałyśmy przy okazji problemów związanych z dzieleniem się. Często jednak w wychowywaniu stosujemy jeszcze inny mechanizm. Mianowicie stawiamy przed dzieckiem pewne wymagania. Muszą one być jasno wyrażone (dziecko powinno być, mniej więcej, świadome tego, czego wymagamy) oraz możliwe do spełnienia (nie możesz na przykład wymagać, by trzylatek siedział nieruchomo przez godzinę).
A potem, jeśli dziecko postępuje zgodnie z twoim wymaganiem, masz pełne moralne prawo je nagrodzić, a gdy postępuje niezgodnie – masz równie pełne moralne prawo nie nagrodzić go, a nawet zastosować karę.

​

Jakie kary przychodzą ci do głowy w odniesieniu do małego dziecka?
Nie będziesz oglądać telewizji. Tak zwane szlabany, kiedy zabraniamy wykonywania pewnej czynności. I w zależności od wieku dziecka, czterolatkowi nie pozwolisz oglądać telewizji, a nastolatkowi – wyjść na imprezę.

​

A kara w przypadku, powiedzmy... półtorarocznego dziecka?
Przede wszystkim okazywanie dezaprobaty, przez co dodatkowo informujemy dziecko o tym, które jego zachowania są uważane za dobre, a które są niepożądane. To bardzo potężne narzędzie w naszych rękach, ponieważ dla takiego malucha jesteśmy całym światem. On nie ma kolegów, własnego środowiska. W tym wieku jedynym jego życiem jest życie rodzinne. Może się na przykład zdarzyć, że dziecko w trakcie przewijania przypadkiem trafi cię piętą w nos. I jeśli z jakiegoś powodu to zachowanie mu się spodobało i widzisz, że zaczyna je w miarę intencjonalnie powtarzać, masz wtedy pełne prawo przytrzymać jego nóżkę i ostro powiedzieć: „Nie!”.
A jeśli dalej powtarza to zachowanie, poważniejesz, szybko kończysz przewijanie i odchodzisz, mówiąc: „Nie będę się z tobą bawić, gdy tak robisz!”. Oczywiście, gdy zwracasz się do dziesięciomiesięcznego dziecka, to nie miej złudzeń, że ono wszystko zrozumie, gorąco jednak namawiam, żeby już wobec tak małych dzieci posługiwać się systemem słownym, bo naprawdę rozumieją one o wiele więcej, niż same są w stanie wyartykułować. Problem w tym, że musimy umieć operować ostrzejszym tonem, a niestety wielu rodziców, a raczej wiele matek (bo częściej stwierdzam to u kobiet), nie potrafi zmieniać tonu głosu w kontaktach z dzieckiem. Jeśli powiemy słodko: „Ależ, Bartusiu, nie wolno się tak zachowywać”, to Bartuś kompletnie nie wie, o co nam chodzi. Bo to są dwa sprzeczne komunikaty – czuły, delikatny ton sygnalizuje miłość, uwielbienie i akceptację, a treścią wypowiedzi jest zakaz: „Nie wolno!”.

Mam świadomość, że wiele matek nie będzie zachwyconych tym, co powiedziałam, ale tak jak człowiekowi potrzebna jest prawa

i lewa noga, żeby sprawnie mógł się poruszać, tak samo potrzebne są kary i nagrody. Bo jeśli nie stosujesz kary wobec jakiegoś zachowania, to skąd dziecko ma wiedzieć, że jest ono złe? Które zachowania są dozwolone, a które nie? Może po iluś latach się zorientuje, ale po co marnować czas, jeśli można tę wiedzę bardzo szybko przekazać. Ważne jest tylko, jakie kary i nagrody stosujemy i w jakich proporcjach.

O jednej rzeczy już powiedziałyśmy – że planując nagrodę czy karę, musimy przyjmować punkt widzenia dziecka, żeby na przykład

w ramach nagrody nie ciągnąć go na imieniny do cioci Frani, skoro takich spotkań nie znosi. Po drugie – nagroda i kara powinny być adekwatne do zachowań. Karą za pewne drobne przewinienia może być tylko grymas na twarzy rodzica lub powiedzenie surowym głosem: „To mi się nie podoba!”, „Jak myślisz, dobrze zrobiłaś?!”, a za większe przewinienie – choćby uderzenie psa albo brata – odstawienie do innego pokoju i pobycie w odosobnieniu czy przerwanie wspólnej zabawy. Podobnie jest z nagrodami. Nagrodą może być tylko porozumiewawcze mrugnięcie okiem, uśmiech, przelotne pogłaskanie pogłowie, ale może nią być również zorganizowanie wyprawy w góry na trzy dni (ze spaniem w namiocie!), jeśli dziecko nasłuchało się o czymś takim i koniecznie chce to przeżyć. Miałam taki przypadek, że pięciolatek zamarzył sobie, że przejedzie się kolejką bieszczadzką, którą zobaczył w telewizji. Zwróć uwagę, jak wielka jest to nagroda w porównaniu z pogłaskaniem po głowie!

​

A za co tę nagrodę dostał?
Wszystkie pieniądze, jakie miał w swojej skarbonce, postanowił wpłacić na konto fundacji zbierającej na protezę dla jakiegoś dziecka.
Jak widać, rozpiętość nagród jest szeroka. Ale nie oczekuj,
że wymienię tu całą ich listę. Instrukcji obsługi dziecka na pewno nie sformułuję. Mało tego – będę tępić każdą książkę, która jest jej próbą. Każdy rodzic ma swoje cele i swój system wartości. Może być tak, że istnieje rodzina, w której dziecko jest bardzo intensywnie nagradzane za to, że udało mu się w kolejce ukraść coś komuś z kieszeni lub zwinąć batonik ze sklepu. Może ten przykład wyda ci się ekstremalny, ale chcę uświadomić, że rejestru celów wychowania w rodzinie nie formułuje państwo czy minister oświaty, ale rodzice. I teraz – jeden rodzic nagrodzi swoje dziecko za to, że będzie czułe, delikatne, wrażliwe, a drugi będzie na to reagował alergicznie, bo według niego są to przejawy słabości. Ten drugi nagrodzi swoje dziecko za zachowania czołgu skrzyżowanego z parowozem. Za przebojowość, pewność siebie. Jeden będzie nagradzać dziecko za starania i włożony wysiłek, a drugi ma to w nosie i nagradza tylko za efekty.
Rodzice są różni, ale chyba każdy ma świadomość gradacji wysiłków, celów, powinien więc mieć także świadomość gradacji nagród

i kar. Stopniowanie wiąże się również z wiekiem dziecka. Jeśli masz siedem miesięcy, trafiasz ręką w środek talerza, nabierasz to, co na nim jest, i wkładasz do buzi, chwalę: „Moja genialna córeczka! Jak sobie doskonale radzi!”. Ale trudno, żebym za takie walenie łapą w talerz chwaliła czterolatka. Od niego oczekuję już sprawnego posługiwania się łyżką oraz widelcem (a niektórzy rodzice – także nożem). I to radzenie sobie z coraz trudniejszymi wymaganiami, wspomagane stosowaniem nagród i kar, jest bardzo ważnym mechanizmem rozwoju.

Do pewnego momentu swojego rozwoju moralnego dziecko działa kierowane nagrodami otrzymywanymi od innych czy ewentualnie chęcią uniknięcia kar (ten okres nazywamy heteronomicznym). Te normy i wskazówki dotyczące postępowania, tego, co wolno robić, a czego się nie powinno –płyną z zewnątrz. Dziecko traktuje to jako coś naturalnego: tak jest urządzony świat, że trzeba robić to, co dorośli każą, a nie robić tego, czego zabraniają. Ale przecież to, co będzie sukcesem wychowawczym w odniesieniu do cztero czy sześciolatka (preferowanie zachowań nagradzanych, a unikanie tych karanych), nie zadowoli nas u ośmiolatka (od niego oczekujemy już odczuwania pewnych po winności, na przykład gotowości pomagania innym bez liczenia na nagrodę), a będzie napawać rozpaczą

i przerażeniem, gdyby taką postawę prezentował szesnastolatek (on powinien już mieć ukształtowany własny system wartości i norm kierujących zachowaniami, a nie być zależnym od zewnętrznych kar i nagród). Otóż w wieku starszym niż przedszkolny (ewentualnie pod koniec przedszkola) powinno się zmienić główne źródło nagradzania – z zadowolenia mamusi czy pani przedszkolanki na zadowolenie i dumę z samego siebie. Trzylatkowi mamusia może mówić: „Jestem z ciebie dumna!”, bo to jest rozwojowo uzasadnione (choć ja w takich sytuacjach mówię: „Ale musisz być teraz z siebie dumny!”), ale u siedmiolatka zdecydowanie trzeba pobudzać mechanizm wewnętrznego nagradzania i karania. Bo to jest właśnie sens i cel wychowania (o czym już mówiłam) – mamy ukształtować dziecko tak, że nawet gdy jest pięć tysięcy kilometrów od nas, to zachowuje się zgodnie z tym, co mu wpoiliśmy. Dlaczego? Ano dlatego, że te nasze wymagania, a przynajmniej część z nich, zaakceptowało, uznało za własne, wbudowało w swoją osobowość. I teraz działa zgodnie z nimi nie dlatego, że boi się naszej dezaprobaty czy kary, ale dlatego, że tak mu podpowiada sumienie. A zadowolenie z siebie, z postępowania zgodnego z własnym sumieniem, to właśnie wewnętrzna nagroda.

​

To jaki jest Twój stosunek do nagród materialnych?
Nie ma nic złego w stosowaniu nagród materialnych wobec małych dzieci. Jeśli malucha nagrodzisz symbolicznie (na przykład pokażesz mu kciuk uniesiony do góry), to nie zrozumie, że został nagrodzony, ponieważ jego świat ogranicza się do świata konkretów. A więc mała zabaweczka, kasztanek, książeczka – to przykładowe nagrody dla najmłodszych. Jeśli maluchowi w nagrodę przykleisz do piersi szczerze uśmiechnięte serduszko albo kwiatuszek (w przedszkolach jest to często stosowane, bo wciąż mamy konkret,

a jednak trochę wchodzi my już w symbolikę i jej ćwiczenie), to jest to jak najbardziej normalne i naturalne.
A wobec starszych dzieci? No, przepraszam, czy nam nagrody materialne sprawiają jakąś straszną przykrość? To oczywiste, że można stosować je w odniesieniu do dziecka w każdym wieku (i wobec dorosłych również). Tyle tylko, że zmienia się nasza możliwość rozumienia bycia nagradzanym, i dlatego wobec malucha nagrody materialne powinnaś stosować częściej niż wobec dziecka odrośniętego, czyli plus minus pięć lat. Bo takie dziecko ma już rozumieć symbolikę: określone słowa, symbole graficzne

i dźwiękowe, określone gesty.
Powiedziałam, że wraz z rozwojem dziecka stawiamy mu coraz większe wymagania i w zależności od tego, czy im sprostało, czy nie, stosujemy nagrody bądź kary. Niestety, część rodziców cechuje postawa nadmiernych wymagań. Straszne, że bywa realizowana przez naprawdę dobrych rodziców, takich, którzy zajmują się swoim dzieckiem, nie zaniedbują go, czasami podporządkowują mu całe życie rodzinne. Wszyscy sąsiedzi przepytywani o tych rodziców powiedzieliby, że to niezwykle porządna rodzina: „Jak oni się o to dziecko starają! Jak się nim zajmują!”. Więc w czym tu problem? Ano w tym, że rodzice, zanim się dziecko urodziło, już wiedzieli, jakie ono będzie, czym się będzie zajmowało w przyszłości. Już sprecyzowali swój ideał. I tym gorzej dla dziecka, kiedy do tego ideału nie pasuje. Rodzice wymyślili sobie, że będzie przedsiębiorcze i energiczne, a tu wyrasta im delikatny, wrażliwy artysta. Jak to pogodzić? W żaden sposób się nie da.
Nadmiernie wymagający rodzice formułują liczne wymagania i w specyficzny sposób starają się wymusić na dziecku ich realizację. Są mistrzami w wywoływaniu poczucia winy: „To mamusia tak się napracowała, a ty nie chcesz jeść! Tatuś tak się przejmuje twoim zachowaniem, że aż go rozbolało serduszko!”. Okazywane przez nich ciągłe rozczarowanie, niezadowolenie jest karą i stosowane

w nadmiarze ma bardzo destruktywny charakter. Jednym z najbardziej niebezpiecznych w skutkach błędów rodziców jest bazowanie na karach. Niektórzy ludzie są osobowościowo skłonni do nagradzania, a drudzy do karania...